واژه های دخیل در فارسی جدید التألیف اوّل راهنمایی  تهیه و تنظیم : تیمور رضایی            

     استاد محمّد تقی بهار در سبک شناسی می نویسند : « در عالَم هیچ زبانی نیست که بتواند از آمیختگی با زبان دیگر خود را برکنار دارد مگر زبان مردمی که هرگز بامردم دیگر آمیزش نکنند و این نیز مُحال است ، چه وسیله ی تجارت ، معاشرت و سفر و حتی وسیله ی شنیدن افسانه ها و روایات ملل دیگر لغاتی از آن مردم در این مردم نفوذ می کند و همه ی زبان های عالم از این رو دارای لغت های دخیل است .»

    احتمالاً زبان فارسی بیش تر از هر زبانی دارای واژه های دخیل است . شاید بتوان درصد تقریبی واژه های دخیل را به این صورت نوشت : فارسی سَرِه پنجاه درصد ، عربی چهل درصد ، لغات زبان های دیگر از جمله فرانسوی ، انگلیسی ، ترکی ، روسی و...  ده درصد .

     اگر بخواهیم علل ورود این همه واژه را ذکر کنیم می توان به علّت هایی چون ورود سپاه اسلام به ایران و پذیرفتن دین اسلام ( لغات دخیل عربی ) ، حمله ی مغولان و استقرار طولانی آنان در ایران ، حاکمیّت شاهان ترک ، حملات روس ها ، تجارت ، نیاز زبان ، ترجمه ی کتاب های بیگانه ، اعزام دانشجویان به خارج از کشور و بازگشت آنان ، ورود تکنولوژی های جدید ، فضل فروشی یا خودنمایی سخنگویان و حقیر شمردن یا فقیر انگاشتن زبان خودی و ... اشاره کنیم .

    می دانیم که هر زبان الگوی هجایی خاصّ خود را دارد و بسیاری از واژه ها زمانی که وارد زبانی می شوند از نظر آوایی ، دستوری و معنایی تغییر می کنند . به گفته ی دکتر آریان پورکاشانی حدود پانصد واژه از زبان فارسی وارد زبان انگلیسی شده است . عرب ها هم  کلمات فارسی را معرّب می کنند مانند : ساده (ساذَج )، چوگان ( صولجان ) ، گنج ( کنز ) و...

     ورود بسیاری از واژه ها ی دخیل موجب توان مندی و غنای زبان می شود و اکنون این واژه ها جزئی از واژه های فارسی هستند و ساختن کلمه ی جدید نمی تواند دقیقاً همان بار معنایی را برساند . اگر بخواهید برای کلمات : کتاب ، ساعت ، حرکت و... معادل بسازید چه واژه هایی می سازید که جانشین این کلمات شوند ؟

 

آچار : ( ترکی ) وسیله ای برای باز کردن و بستن پیچ و مهره

آدم : ( معرّب از عبری ) ساختن ، ابوالبشر

آسیا: ( انگلیسی Asia ) قاره آسیا

آقا : ( مغولی ) عنوانی احترام آمیز برای مردان

آمین : ( معرّب از عبری ) برآورده ساز ، مستجاب کن ، چنین باد

اتاق : ( ترکی ) بخشی از یک ساختمان که دارای چهار دیوار ، سقف و در است .

اتو: otu ( روسی ) ابزار آهنی که آن را با برق گرم می کنند و روی پارچه می کِشند .

اتوبوس : oto – bus ( فرانسوی auto bus ) از پیشوند دارای ریشه ی لاتینی auto به معنی « خود » و bus، نوعی اتومبیل بزرگ

اتومبیل : otomobil ( فرانسوی auto mobile ) خود رو ، mobile به معنی متحرّک ، سیّار و روان است . املای آن را به صورت « اتوموبیل » و « اتمبیل » هم نوشته اند .

اَرغَنون : ( معرّب یونانی ) ساز بزرگ بادی

اروپا : ( فرانسویEurope ) نام یکی از قارّه ها ، دختر آگنور agenor پادشاه فینیقیه

اسرافیل : ( عبری ) از « اِسرا » به معنی « بنده » و« ئیل » نام خدای تعالی ، بنده ی خدا ، فرشته ی صور

اسکندر : ( از اصل یونانی Alexandros ) یاوری کننده ی مرد ، نام عدّه ای از پادشاهان ، اسکندر مقدونی در بیست سالگی به تخت نشست .

الکترونیک : ( فرانسوی electronique ) مبحثی از فیزیک مربوط به مدارها و دستگاه های الکترونیکی

الگو : ( ترکی ) طرح ، نمونه ، سرمشق ، ( فرهنگ بزرگ سخن این لغت را ترکی می داند ، در لغت نامه دهخدا ، فرهنگ معین و عمید ، به ترکی بودن آن اشاره نشده است .

فرهنگ معین

الماس : ( از یونانی ) کربن خالصی که در دما و فشار زیاد ، متبلور شده باشد .

ایل : ( ترکی ) گروه ، دسته

باتلاق : ( ترکی ) در اصل « باتّاق » به معنی لجنزار ، بهتراست به همین صورت نوشته شود ، معادل فارسی « مرداب »

بالکن : ( فرانسوی balcoon ) پیش آمدگی جلو ساختمان معمولاً در طبقات بالا که دور آن ، دیوار یا نرده باشد

بانک : ( فرانسوی banque ) مؤسسه انتفاعی که عملیات تجاری ، مالی و اقتصادی و غیره را انجام می دهد . دراصل از زبان ایتالیایی گرفته شده است . در قرون وسطا در ایتالیا صرّافانی بودند که در خیابان ها روی نیمکت ها می نشستند و با مردم داد و ستد می کردند. چون در زبان ایتالیایی به نیمکت « بانکو » می گویند ، از همین واژه نام « بانک » گرفته شد .

بقچه : ( ترکی ) دستمال بزرگ مربّع شکل ، به صورت « بغچه » هم درست است .

بلدرچین : ( ترکی ) پرنده ای با منقار کوچکِ ضخیم و خمیده

بلیت : ( فرانسوی billet) تکه کاغذ چاپ شده برای ورود به تئاتر ، سینما و... از نوشتن آن با املای « بلیط » خود داری کنید.

بورس : ( فرانسوی bourse ) 1- بازاری که اوراق بهادار و سهام کارخانه ها و بانک ها و فروش گاه های زنجیره ای در آن جا خرید و فروش می شود 2- شهریه و هزینه ای که دولت یا سازمان خاصّی برای تحصیل به دانشجویان می پردازد 3- خرید و فروش 4- ارزش ، بها

بی بی : ( ترکی ) 1- عنوانی احترام آمیز برای زن سالخورده ی خانواده 2- بانو ، خانم

بیسکویت : ( فرانسوی biscuit ) نوعی شیرینی خشک و سبک وکم حجم

پاکَت : ( فرانسوی paquet ) چیزی کیسه مانند از جنس کاغذ یا پلاستیک

پرچم : ( ترکی ) عَلَم ، رایت ، بیرق

پروفسور : pe(o)rofe(o)sor ( فرانسوی professeur ) استاد دانشگاه

پرینتر : perinter ( انگلیسی printer ) چاپگر

پُز : ( فرانسوی pose ) 1- حالت ، شکل ، وضع  2- سر و وضع ظاهری از حیث لباس

پُست : ( فرانسوی poste ) سازمانی که به کار دریافت و ارسال بسته ها و پاکت ها و امانت های مردم اشتغال دارد . محل خدمت ، شغل و مقام اداری

پلاسما : ( فرانسوی plasma) بخش مایع خون

پوتین : ( فرانسوی bottine ) کفش محکم و ساقه بلند

پول : ( یونانی ) وسیله ی مورد پذیرش همگانی در یک کشور برای خرید و فروش کالا و خدمات که دارای ارزش مبادله ای معیّنی باشد

تابلو : ( فرانسوی tableau ) 1- تصویری که نقاشی شده باشد 2- تخته سیاه3- انگشت نما و مشخص

تکنیک : ( فرانسوی technique ) روش و فن انجام دادن کار ، مجموعه روش ها ، هنر ها ، مهارت ها و ابتکارها در اجرای فنی یا انجام دادن کاری . معادل فارسی « فن »  

تلفن : ( فرانسوی tele phone ) دستگاهی است که با آن می توان صدا را به مسافت دور انتقال داد یا دریافت کرد . از اصل یونانی tele به معنی دور و phone صدا ، دور صدا

تمبر :tambr ( فرانسوی timbre ) تکه کاغذ کوچکی که روی آن طرحی نقش شده است و پشت آن چسب دارد . با توجه به این که سه صامت متوالی « م ب ر » در کنار هم آمده است و در فارسی ما چنین الگوی هجایی نداریم ، بنابراین در تلفظ « تمر » می گوییم و یا یک مصوّت اضافه می کنیم « تمبَر »

جغرافی :  ( فرانسوی geographie ) دانشی است که به مطالعه و بررسی پدیده های فیزیکی ، طبیعی ، سیاسی و اقتصادی نقاط مختلف کره ی زمین می پردازد . از کلمه ی geo به معنی زمین و گرافی به معنی تصویر و نمودار

جلو : jelo (w) / jolo ( ترکی ) جهتی که در رو به رو قرار دارد

جنگل :  ( سانسکریت ) سرزمینی پوشیده از درختان کوتاه و بلند که نامنظّم یا منظّم روییده باشند

جهنّم : ( معرّب از عبری ) دوزخ

چاپ : ( هندی ) اثر لوح یا حروف چاپ بر کاغذ

چادُر : ( سانسکریت ) نوعی حجاب برای زنان ، خیمه

چایی : ( چینی ) درخت یا درختچه ای است که در برگ های آن موادی مانند کافئین وجود دارد

چتر : ( سانسکریت ) سایبان کوچک دسته دار

چَخماق : ( ترکی ) آتش زنه ، یکی از قسمت های تفنگ

چِریک : ( ترکی ) فرد جنگجوی غیر نظامی

خان : ( ترکی ) 1- عنوان پادشاهان و امیران ترک 2- عنوان رجال و بزرگان

داداش : ( ترکی ) برادر ، عنوانی که به برادر بزرگ تر داده می شود

دفتر : ( یونانی ) 1- ورق های سفید کاغذ ،2- کتاب 3  - محلّ کار

معرّب یونانی diphtera به معنی « پوست » یا ریشه ی اکدی tuppi نوشتن

دکتر : ( فرانسوی docteur ) کسی که بالاترین مراحل تحصیل را در رشته ی خاصّی طی کرده باشد ، در تداول « پزشک »

دیپلم : ( فرانسوی diplome ) 1- گواهی نامه ای که پس از گذراندن دوره ای به شخص داده می شود 2- گواهی نامه ی پایان دوره ی دبیرستان

رژیم : ( فرانسوی regime ) 1- نوع حکومت و نظام حاکم 2- طریقه ، روش 3- برنامه ی غذایی خاص

رُمان : ( فرانسوی roman ) داستان تخیلی و بلند

روناک : ronac ( کُردی ) روشن ، نام دختران

زُمرّد : ( از اصل یونانی ) از سنگ های قیمتی و عموماً سبز رنگ

ساک : ( فرانسوی sac ) کیف دستی ، کیسه

سالن : ( فرانسوی salon ) اتاق بزرگی برای اجتماع شمار زیادی از مردم

سانسکریت : زبان علمی ، مقدس و قدیمی هندوان ، در لغت به معنی « زبان فصیح » است .

سینِما : ( فرانسوی cinema ) فعالیتی که ضمن آن تصاویر متحرک را ضبط و پخش می کنند

شالی : ( سانسکریت ) برنجی که از پوست در نیامده باشد ، شلتوک

شوفر : ( فرانسوی chauffeur ) راننده

عالی قاپو :  ( ترکی ) به معنی در بزرگی که بدون قفل بسته است و بدون کلید باز شود

عیسی : ( از ماشیاخ عبری ) بزرگ ، مبارک  ، سردار

فامیل : ( فرانسوی famille ) خانواده ، قوم

فلسفه : ( یونانی ) دانش قانون های حاکم بر هستی ( طبیعت و جامعه )

فنر : ( ترکی ) ابزار فلزی پیچ در پیچ و به صورت مارپیچ که دارای قوه ی ارتجاعی است

فوتبال : ( انگلیسی foot ball ) از بازی های رایج بین دو دسته ی یازده نفری ، از فوت ( پا ) و بال ( توپ )

فیزیک : ( فرانسوی physique ) دانش بررسی خواص ماده و انرژی و واکنش های بین آن ها ، اصل لغت یونانی و به معنی « طبیعت »

فیلسوف : ( یونانی philosophos ) دوستدار حکمت ، از فیلو ( دوستدار ) و سوفیا ( دانایی )

فیلم : ( فرانسوی film ) نوار حساس و قابل انعطاف که برای گرفتن تصاویر متحرک به کار می رود

قاآنی: ( مغولی )  از « قاآن » به معنی « شاهنشاه » شاعر ایرانی قرن سیزده

قالب : (از یونانی =کالبد) شکل،  هیئت ، صورت

قانون: (از یونانی) قاعده واصلی که از سوی قانون گذاران سران یک کشور برای بر قراری نظم و عدالت وضع می شود .

قایق: (ترکی) هر گونه شناور کوچک مخصوص حمل ونقل بر روی آب .

قرمز: (سانسکریت ) یکی از سه رنگ اصلی ، سرخ

قلم : ( از یونانی ) هر نوع وسیله ی نوشتن و رسم و نقاشی کردن

قُنداق : ( ترکی ) چند تکه پارچه که نوزاد را تا سینه در آن می پیچند

قندیل :qa(e)ndil ( معرّب از یونانی ) چراغ یا چلچراغ که می آویزند

قورباغه : ( ترکی ) جانوری بی دُم و جهنده از گروه دوزیستان ، غورباغه هم می نویسند

قیصر ( معرّب از یونانی ) لقب پادشاهان روم و بعضی از کشور های دیگر اروپایی مانند آلمان

کاپ : ( انگلیسی cup ) جام ، فنجان ، پیمانه ، کاسه

کاغذ : ( از چینی ) مادّه ای که از خمیر سلولزی یا چوب بعضی گیاهان به صورت ورقه های نازک شکل پذیر ساخته می شود . در قدیم این کلمه را به صورت : کاغد » هم می نوشتند . تسای لون، دانشمند چینی ، با تقلید از زنبور عسل به اختراع کاغذ نائل آمد

کامپیوتر : ( انگلیسی computer ) رایانه

کامیون : ( فرانسوی camion ) خود روی باربری بزرگ که قسمت بار آن ثابت است

کُد : ( انگلیسی code ) رمز ، شناسه

کَژال : ( کُردی ) غزال ، نام دختران

کلاس : ( فرانسوی classe ) اتاق درس ، جلسه ی درس ، مکانی برای آموزش

کلید : ( یونانی ) وسیله ای بستن یا بازکردن قفل

کلینیک : ( فرانسوی clinique ) درمانگاه

کمک : ( ترکی ) انجام کاری برای دیگری بدون چشم داشت مزد

کمیته : ( فرانسوی comite ) گروهی که مأمور رسیدگی ، پژوهش ، اقدام ، یا تهیه گزارش در مورد موضوعی است .

کوپه : ( روسی )‌هر یک از اتاق های مخصوص مسافران در قطار های مسافربری

کیلومتر : ( فرانسوی kilometre ) واحد اندازه گیری برابر هزار متر

گاز : ( فرانسوی gaz ) حالتی از مادّه ، گاز دادن : فشار دادن پدال گاز

گالِش : ( فرانسوی galoche ) نوعی کفش لاستیکی

لاستیک : ( از فرانسوی elastique ) مادّه ای که از کائوچو درست می شود

لغت : ( از یونانی logos به معنی کلمه) واژه  ، زبان ؛ بعضی صرفیون می گویند در اصل : لَغَوَ » بوده است که « واو » حذف شده و در عوض « ت » به آخر اضافه شده است .

لوستر : ( فرانسوی lustre) نوعی چراغ سقفی که حباب آن تزیینی است . این کلمه هم مثل « تمبر » سه صامت کنار هم آمده است ، بنابر این آن را « لوستِر » تلفظ می کنند

لیسانس : ( فرانسوی licence ) درجه ی فارغ التحصیلی از دوره ی اول دانشگاه که معمولاً دوره ی آن چهارسال است ، پروانه ، جواز ، گواهی نامه

ماشین : ( از فرانسوی ) دستگاهی که به وسیله ی موتور یا دینام ، یا بدون آن به حرکت در می آید ، اتومبیل

مُدل : ( فرانسوی modele ) نمونه ، سرمشق

مریم : ( عبری ) مادر عیسی

مَغازه : ( از فرانسوی magazin ) از عربی « مخزن » دکان بزرگ

موتور :(  فرانسوی moteur انگلیسی motor ) دستگاهی که سبب به کار انداختن و تولید ماشین می شود

موزه : ( فرانسوی musee ) محلّ حفظ و نمایش آثار هنری و باستانی و مجموعه های مختلف

موکت : moket ( فرانسوی moquette) فرشینه ، نوعی کف پوش

موسی : ( عبری ) مرکّب از دو کلمه 1- « مو » به معنی « آب » و « سا » به معنی « درخت » وقتی مادر موسی او را به آب انداخت او را در زیر درخت یافتند

موسیقی : ( معرّب از یونانی ) هنر مرتب کردن اصوات با قواعد معیّن

مِهر : ( سانسکریت ) محبت ، دوستی

میز : ( مغولی ) وسیله ی پایه دار با رویه ای مسطح

میلیون : ( فرانسوی million ) هزار هزار

نقره : ( سُغدی ) فلزی است درخشنده، براق و صیقل پذیر

واگن / واگون : ( فرانسوی vagon) وسیله ی نقلیه ای که روی ریل قرار دارد

ویرگول : ( فرانسوی virgule ) کاما ، به فارسی « درنگ  نما »

یقه : ( ترکی ) یخه، قسمتی از لباس که در دور گردن قرار می گیرد ، گریبان

یواش : ( ترکی ) آهسته

یوسف : ( عبری yosaff) افزون کننده ، خشم کننده

یونسکو : ( انگلیسی unesco) سازمان علمی ، فرهنگی و تربیتی وابسته به سازمان ملل متّحد ، از اول کلمات united nations Educational Scientific and cultural organization

                                 منابع

1-     فرهنگ بزرگ سخن ، دکتر حسن انوری ، دوره ی هشت جلدی ، 1381

2-     فرهنگ فارسی معین ، انتشارات امیرکبیر ، 1371

3-     فرهنگ الفبایی – قیاسی ، دکتر مهشید مشیری ، دو جلدی ، 1378

4-     فرهنگ واژه های اروپایی در فارسی ، دکتر مهشید مشیری ، 1376